Bạc Liêu ăn cá bỏ đầu
Sài Gòn thấy vậy xỏ xâu đem về

Lời ca tuy... khiếm nhã nhưng nó phản ánh được thực tế giàu sản vật của vùng đất. So với toàn cõi Nam kỳ thì Bạc Liêu có vị trí cá đồng số một.

* * *

Gần đây nghe ở tỉnh Bạc Liêu do nuôi tôm bị dịch bệnh liên tục, do dịch cúm gia cầm, cá đồng lên ngôi nên nông dân đã chuyển hơn 11.000ha đất sang nuôi cá đồng thì lập tức tôi như bị chọc đúng chỗ ngứa. Và thế là đi ngay, không chần chừ do dự gì hết, tôi đi vào cái rốn của cá đồng Bạc Liêu.

Tôi đến nhà một nông dân tên Nguyễn Văn Út ở xã Phước Long - một xã nằm liền kề với huyện lỵ và giáp kênh Xáng Phụng Hiệp Cần Thơ - Cà Mau. Phong trào nuôi cá của xã đang lên. Dưới sông nông dân nuôi cá lồng bè, trên ruộng thì nuôi xen canh với lúa hoặc tái tạo sinh thái tự nhiên để nuôi cá theo cách truyền thống. Sau lưng xã là cánh đồng chó ngáp nổi tiếng, là cái nôi cá đồng của tỉnh Bạc Liêu ngày xưa.

Anh Út có 3ha đất. Mấy năm trước anh cũng nuôi tôm rồi nợ như chúa chổm. Khổ quá, anh bỏ đất đi làm thuê kiếm sống. Mùa mưa năm đó mảnh đất bỏ hoang của anh đột nhiên cỏ năn, rồi bông súng, lá hẹ... mọc đầy. Các con anh nhổ đem ra chợ bán đủ tiền mua gạo, cá ăn hằng ngày. Mùa khô đến, cá từ đồng chó ngáp kéo về rần rần cái đìa sau nhà anh, năm đó tát bán gần chục triệu. Anh Út mừng lắm, vậy là hướng làm ăn đã có.

Anh đào kênh bao ngạn mảnh đất 3ha, rồi đào đìa cho cá về lúc mùa hạn, anh nhổ năn, bông súng trồng thêm..., rồi lên vùng lũ An Giang mua mấy trăm ký cá lóc, cá rô con về thả... Ba năm qua năm nào anh Út cũng thu hơn 50 triệu đồng tiền cá, chưa kể vài chục triệu bán đọt năn, lá hẹ, bông súng...

Dân Bạc Liêu - Cà Mau xưa gọi nghề này là nghề đìa cá, đã sống dựa vào nguồn lợi cá đồng thì nhà nào cũng có 5 - 7 cái đìa. Đời sống của nghề đìa cá độc đáo vô cùng. Có những cái đìa làm rạng danh một con người, có những cái đìa đẻ ra sản nghiệp của cả một dòng họ.

Vùng Bạc Liêu - Cà Mau xưa có rất nhiều ông thầy đìa. Họ giống như những nhà ngoại cảm, đứng trên bờ nhìn trời, nhìn đất, nhìn sông rạch, nhìn hướng gió thổi... mà biết được ở dưới nước, đến mùa gió chướng nước rút cá sẽ đi đường nào. Có những ông thầy đìa khi đêm đến thì lập bàn hương án dưới bến sông để khấn vái âm binh thủy thần, sau đó xõa tóc, lặn một hơi xuống nước để tìm luồng cá hay nghe “bà thủy” mách bảo gì đó rồi lên chỉ cho gia chủ nơi đào một cái đìa.

Chuyện này linh ứng đến cỡ nào thì tôi không biết, chỉ biết rằng có những cái đìa nằm gần nhau, miệng đìa cùng hướng ra một con rạch hay một vạc đồng, vậy mà đìa này tát vài trăm ký cá, đìa kia tát đến vài nghìn ký.

Những ông thầy đìa giỏi được dân tứ xứ trọng thị, đi đến đâu cũng có kẻ têm trầu mời dùng, cơm rượu ngày ba bữa. Có những cái đìa khi gió chướng sòng thổi là rùng mình chuyển động vì cá về ào ạt, nhà ai ở gần thì không sao ngủ được vì cá lóc táp bùm bụp suốt đêm. Đến khi tát chở khẳm mấy ghe thương hồ đục đáy, tiền bán được mua đủ một căn nhà cột căm xe ba gian hai chái.

* * *

Bán cá đồng ở chợ Phước Long

Khô cá sặt rằn

Hồi đó mùa này là làng tôi vào mùa cá kéo dài cho đến ra giêng. Ban ngày chúng tôi đi cắm câu, giăng lưới, làm hầm. Khi đêm đến là ôm nóp lên thềm đìa trên đầu đất ngủ giữ đìa. Trăng tháng mười vằng vặc nằm lả lơi trên cành tre, gió mát, lũ trai tơ gái lứa chúng tôi mặc sức hẹn hò. Đầu hôm nghe tiếng hò ai lan dài theo đồng ruộng là biết đêm nay bên ấy có nàng ra ngủ giữ đìa.

Thế là lân la sang chơi, nói lời trăng gió suốt đêm. Đói bụng thì nhấp một con cá lóc bằng bắp chân chất rạ nướng chấm muối ớt. Buồn nữa thì 5 - 7 đứa xúm lại một thềm đìa đàn ca. Một tháng ngủ giữ đìa đồng đất đã ghi biết bao kỷ niệm ngọt mát nhất của chúng tôi, đó là những mối tình vụng dại mà hồn nhiên trong trắng, yêu nhau suốt ba mùa giữ đìa cũng không dám tặng nhau một cái hôn đầu đời.

Hồi đó cá nhiều lắm, một gia đình đơn lẻ làm không xuể nên phải vần đổi công tát đìa. Cả xóm cứ rần rần ỳ ỳ từ tháng chạp cho đến ra giêng, dưới bến sông cũng tấp nập sôi động không kém. Ghe lườn đục đáy, ghe tam bản chở cá bằng thùng sắt của chủ vựa, của khách thương hồ cập bến để ăn hàng rồi chuyển ra chợ Bạc Liêu hay lên Sài Gòn. Chiều là đèn măngsông thắp sáng trưng để người ta xúm lại làm mắm. Đêm cũng là thời điểm gia chủ nấu cháo cá lóc, nướng rùa... đãi người đến làm giúp. Thế là say sưa đàn hát suốt đêm. Cái không khí sôi động này kéo dài suốt ba tháng mùa tát đìa.

Đồng ruộng giàu sản vật, chẳng những nó tạo ra vật chất nuôi nấng con người mà còn sinh ra một nếp sinh hoạt sôi động của nông thôn như mùa tát đìa. Cái phần đời mà đồng ruộng sinh ra ấy chính là văn hóa nội sinh, đặc trưng của đồng ruộng. Gọi như các nhà thơ thì đó là hồn quê.

Nên sự trở về của 11.000ha cá đồng tuy không lớn nhưng có ý nghĩa làm dịu bớt cái không khí quá bức bối trong nông thôn, đồng thời cũng có nghĩa quay về với cái nghề truyền thống. Đã là truyền thống thì có sự đúc kết kinh nghiệm của nhiều thế hệ nên có thể yên tâm vì nông dân biết cách làm.

Tôi rời Phước Long khi mấy ngọn gió xuân len lén kéo về làm nôn nao tết. Tết này tôi sẽ mua mấy con cá lóc to, rồi chất rạ nướng trui, mời bạn hữu đến uống rượu để kể chuyện quay về nguồn trong tính toán làm ăn của vùng Bạc Liêu. Hẳn rằng tôi sẽ có một cái tết với niềm vui đằm thắm, đậm đà phong vị miền Tây.

PHAN TRUNG NGHĨA