Cá Trê được bao bọc từ đầu đến đuôi với các cơ quan nhạy cảm, Khứu giác cá trê được thông qua một hốc xương phức tạ. Râu và phần lớn thân cá trê được bao bọc bởi các khối u nhạy cảm thật nhỏ, những khối u cảm nhận từ trường nhỏ xíu (electroreceptive) bao phủ hầu hết từ đầu tới đuôi cá. Đường ngang trên thân cá dùng báo cho biết những chuyển động trong nước. Phía sau mắt cá trê được bao phủ một lớp thủy tinh thể phản xạ ánh sáng.

Khứu Giác : Cá Trê đánh mùi rất tốt tuy nó không thực sự nếm vị giỏi, dù nó được thiên nhiên ban cho khứu giác tinh vi, những cơ quan tinh vi nhất của khứu giác cá Trê nằm phía trước đầu ngay 2 lỗ nhỏ nằm trước mắt nó và phía sau sau trong hốc hàm trên trong miệng của nó.

Với khứu giác tinh vi này cá Trê có thể phát giác ra thực phẩm từ rất xa, và ngay trong nước đục dù tầm nhìn chỉ thấy có vài tấc. Mỗi lỗ khứu giác của cá trê có 2 hốc nhỏ, một để nước chảy vào và một để nước chảy ra, những hốc này tiếp cận với những bọc nhạy cảm để cho nó tối đa diện tích tiếp giáp mùi vị. Cá trê có khoảng hơn 140 đơn vị tiếp cận này trong mũi nó hơn tất cả loài cá khác.

Nước chảy xuyên qua mũi cá Trê, tạo cho nó biết được mùi vị thức ăn trong 1/10 tỷ phần của nước. Nếu mùi vị nước cho biết thức ăn hiện diện thì cá Trê sẽ lần tới chỗ có thực phẩm ngay.

Vị giác: Cá trê có bộ da trơn hoàn toàn bao phủ bởi các khối u thật nhỏ như là vị giác của nó. Một con cá trê khoảng 4 tấc có tới khoảng hơn 250.000 đơn vị đó trên thân, như vậy những con cá trê lớn hơn thì có bao nhiêu? Không" ai muốn đếm cả. Hãy tưởng tượng 1 cái lưỡi sẽ khổng lồ như thế nào so đối với 1 con cá trê.

Đa số trong các loài cá những khối u nhỏ đều nằm trong miệng cá, trên lưỡi, nóc miệng, nhưng ở cá Trê thì hoàn toàn tập trung dày đặc trong miệng nó, phần lớn nước được lọc qua phía mang cá, mà mang cá thì dày tiếp xúc luồng nước chảy qua nên nó cũng được cấu tạo rất nhiều khối u đó. Ta cũng có thể tìm thấy những khối u đó trên những vây, đuôi ngạnh, thân cá.

Trên lườn cá ta có thể đếm ít nhất 5000 đơn vị khối u trên 1 phân vuông của da nó, nơi có nhiều đơn vị nhất là tập trung ở râu cá trê. Nhìn qua thấu kính ta thấy chi chít khối u như miệng núi lửa, mỗi miệng núi lửa đó là 1 đơn vị cảm nhận.

Những đơn vị cảm nhận đó làm việc theo 2 cách sau: Thứ nhất nó bao phủ thân cá để giúp cá Trê tìm được mùi thực phẩm ở bất kỳ đâu, dù trong nước đục hay ban đêm, thứ hai nó cho cá Trê biết thành phần hoá học nào trong thực phẩm để tiến gần đến nguồn thức ăn hơn. Khi cá Trê tiến gần tới nguồn thực phẩm thì râu của nó bắt đầu hoạt động một cách cẩn thận để Kiểm tra thực phẩm, khi tất cả có vẻ yên ổn thì cá Trê mới ngoạm mồi, và lúc đó các khối vị giác của nó mới xác định thức ăn đó khoái khẩu như thế nào.

Thính giác : Cá Trê không có lỗ tai ư? Không đúng vậy, Nó không có lỗ tai như ta hay nghĩ vậy, nhưng nó không cần tai, nó nghe bằng cách nhận những chu kỳ sóng âm thanh qua da của nó.

Thông thường cá nghe âm thanh qua bong bóng trong ruột của nó, bong bóng cá chứa đựng hơi, tạo nên 1 khoảng không trống để làm nổi cân bằng thân cá trong nước khi di chuyển và để thu thập âm thanh. Khi chu kỳ sóng âm thanh chạm vào bong bóng cá thì bong bóng cá sẽ rung động giống như màng nhĩ của con người, từ đó sóng âm thanh được khuếch đại lên xuyên qua 1 bộ xương nhỏ được gọi là otoliths, và bộ xương này sẽ rung động dây chuyền làm rung theo những sợi tơ nhỏ nằm trên các tế bào trong đầu,nơi đây sẽ chuyển thông tin vào não chúng.

Bong bóng cá trong nhiều loại cá thường hoạt động độclập với màng nhĩ cá. Nhưng trong cá Trê thiên nhiên cấu tạo một dãy hệ thống xương chính gọi là Weberian apparatus nối liền với bong bóng cá và màng nhĩ, những loại cá không có những dãy xương nối liền như thế này chỉ nhận ra âm thanh với tần số từ 20 tới 1000 chu kỳ/giây, Vì vậy thính giác của cá trê rất chính xác. Nó có thể nghe âm thanh cao hơn tần số đó vào khoảng 13.000 chu kỳ /giây.

Âm thanh với tần số thấp cá Trê không thể nào nhận biết được bằng màng nhĩ mà nó nhận biết qua hàng lỗ nhỏ xíu chạy dọc theo thân cá. Còn có những lỗ nhỏ ấy chung quanh mắt, phía dưới hàm miệng, và trên đầu cá.Trong những lỗ nhỏ xíu ấy có những tế bào nhỏ hơn nữa mà trên ấy có những sợi lông cực nhỏ như dây tín hiệu, giống y như những tế bào trong màng nhĩ. Những sợi dây tín hiệu này sẽ bị cong khi tần số giao động của nước di chuyển làm cong dây và từ đó dây báo tín hiệu lên não chúng. Cá Trê dùng hệ thống này để xác định vị trí con mồi, kẻ thù và đồng loại. Những sinh vật di chuyển sát dưới nước, vượt mặt nước, bơi lơ lửng hay di chuyển dọc mép nước đều tạo ra những âm thanh với tần số thấp đều bị cá Trê khám phá ra.

Đặc biệt cá Trê loại Bullhead rất nhạy bén nhận được âm thanh ở tần số có chu kỳ thật thấp mà người Tàu từ ngàn xưa đã dùng báo động các cơn địa chấn. Thông thường nó báo trước được cơn động đất khoảng trước 1 ngày khi xảy ra.

Cá Trê nuôi công nhiệp cũng có khả năng nhận biết âm thanh như các loại hoang dã, nó thường trồi lên mặt nước khi nghe tiếng chân người mang thức ăn đến cho chúng từ khoảng 100 m hay hơn nữa.

Bài học ở đây cho chúng ta biết là đừng làm ồn trên thuyền hay chung quanh hồ, cá Trê có thể nghe động bằng nhiều cách.

Thị giác : Với cặp mắt nhỏ, cá Trê có vẻ yếu về thị giác, nhưng không phải vậy, thị giác của nó rất tốt, nó thường ăn cá nhỏ bằng cách dùng thị giác của nó hay theo dõi lối chạy con mồi. Ở vùng nước trong có thể coi như giác quan đầu tiên nó dùng để quan sát con mồi.

Khi bạn thấy con Nai hay Hoẵng trước ánh đèn trong đêm tối, đôi mắt chúng sáng lên bởi phản chiếu ánh sáng trong mắt chúng bởi một lớp mỏng nằm phía sau thủy tinh thể của đôi mắt chúng, được gọi là Tapetum lucidum. Cơ cầu này phản chiếu ánh sáng từ phía sau con mắt chúng giúp cho chúng nhìn rõ hơn vào ban đêm.

Từ trường cảm ứng (electrosensing) : Đây có thể là cơ cấu cảm ứng tuyệt vời nhất mà cá Trê có được để cảm nhận ngoại vi. Nhìn thật kỹ đầu cá Trê ta sẽ thấy những lỗ bé tí rải rác khắp đầu, đây là những cơ phận cảm ứng dòng điện từ phát từ các loại sinh vật khác. Những cơ phận cảm nhận điện từ này có ở phía trong và ngoài dọc thân cá, với cơ phận đặc biệt này ,cá Trê không cần dùng nhiếu đến thị giác, để thấy, ngửi, nếm hoặc cảm nhận con mồi. Nó có thể tìm con mồi qua những cơ phận cảm ứng này y như các loại cá mập.

Mỗi một tế bào của cơ phận cảm ứng này là một loại pin nhỏ, như khi bạn nối dây từ cuối cục pin đến đầu cục pin bạn đo được từ điện của cục pin qua máy đo voltmeter. Cá Trê có thể đo được những điện từ này từ con mồi trong từng phút một, tương đương như thấy ánh sáng từ cả ngàn thước từ xa. Giác quan này rất lợi hại cho cá Trê, cho phép nó hoạt động trong nước đục hoặc khi nó vùi mình dưới bùn sâu để tìm thức ăn hoặc các con ấu trùng dưới đáy sông hồ.

Với cơ phận tìm mồi rất đặc biệt nhạy cảm này cá Trê dễ dàng di chuyển trong nhiều môi trường sống khác nhau. Nó dễ dàng thích hợp môi sinh nhanh hơn những con cá khác mà thường thì những loài cá khác không chịu được. Như Steve Quinn chuyên viên về cá Trê đã nói: “Cá Trê có khắp mọi nơi khi những cá khác không thể có.”

Khi nào bạn câu được cá Trê lớn thì bạn hãy nghĩ rằng làm sao nó tìm được mồi của bạn, như thế cũng như giúp bạn nể phục những giác quan thật tuyệt xảo của nó.

(Trích dịch từ Catfish Billy’s Big Cat Diarie)

Phạm Đình Nam

08-2006